گیربکس یا جعبه دنده از جمله حیاتی ترین و مهم ترین قطعات مکانیکی در خودرو شناخته می‌شود. تصور حرکت کردن وسیله نقلیه بدون استفاده از جعبه دنده غیرممکن است. در واقع جعبه دنده می‌تواند نیرویی که توسط موتور تولید می‌شود را به صورت مداوم به چرخ ها انتقال دهد. در حالت کلی می توان بیان کرد که جعبه دنده یا گیربکس وظیفه دارد که کنترل و تنظیم گشتاوری که توسط موتور خودرو ایجاد شده است را بر عهده بگیرد. جعبه دنده ها را امروز می توانید در ۲ مدل اتومات و دستی مشاهده نمایید. خودروهایی که با تکنولوژی مدرن طراحی می‌شوند، بیشتر از جعبه دنده های اتوماتیک بهره مند هستند. در واقع تمایل خریداران نیز این روزها بیشتر استفاده از خودروهای با گیربکس اتومات است.
با بررسی اجزای جعبه دنده یا گیربکس متوجه می شویم که این قطعه مکانیکی مهم از بخش‌های مختلفی تشکیل می شود. هر کدام از این قطعات باید بتوانند به منظور انتقال نیرو به چرخ‌ها فعالیت خود را به خوبی انجام دهند. قطعاتی که وظایفی مشخص برعهده خواهند داشت. در واقع عملکرد کلی جعبه دنده بستگی به عملکرد مجزای این قطعات دارد. بنابراین لازم است که اجزای گیربکس سلامت خود را حفظ کرده تا به منظوره عملکرد بهینه این بخش پرکاربرد بتوانند قابلیت های خود را نشان دهند.
گیربکس یا جعبه دنده چیست؟
همانگونه که عنوان کردیم گیربکس یا جعبه دنده از جمله مهم ترین بخش های اتومبیل شناخته می‌شود. در واقع این بخش باید برای انتقال نیروی تولید شده توسط موتور به چرخ‌ها کاربرد خود را نشان دهد. وظیفه تنظیم و کنترل قدرت ایجاد شده توسط موتور بر عهده گیربکس قرار گرفته است. در واقع جعبه دنده به راننده این امکان را می دهد تا بتواند در شرایط متفاوت اتومبیل خود را با سرعت های مختلف کنترل نماید.
اهمیت این بخش از اتومبیل به این جهت است که هر خودرویی می تواند به مقدار مشخصی گشتاور تولید کند. با این حال با بهره گیری از جعبه دنده می‌توان بدون افزایش گشتاور و دور موتور برای رسیدن به سرعت دلخواه اقدام نمود. این بخش از اتومبیل وظایف مهم دیگری نیز بر عهده می‌گیرد. به عنوان مثال پیشگیری از سرعت های ناخواسته در شرایط جاده ای خاص مانند سراشیبی را با استفاده از جعبه دنده می‌توان انجام داد. علاوه بر این تنظیم جهت حرکت خودرو که می تواند به سمت عقب یا جلو کنترل شود، نیز بر عهده جعبه دنده قرار گرفته است.
بررسی اجزا و قطعات گیربکس یا جعبه دنده
به همان اندازه که گیربکس ها حائز اهمیت هستند باید بدانید که از قطعات مختلفی تشکیل می‌شوند.
چرخ دنده
اگر بخواهیم به بررسی مهم‌ترین بخش جعبه دنده بپردازیم باید به سراغ چرخ دنده های آن برویم. با توجه به نوع گیربکس می توانید چرخ دنده ها را در جنس های مختلف و اشکال گوناگون مشاهده کنید. در واقع ساختمان گیربکس را که بررسی می‌کنید متوجه می شوید که تعداد زیادی چرخ دنده بر روی آن قرار دارد. بسته به میزان گشتاور انتقالی از موتور به چرخ‌ها، میزان قدرت و همچنین فعالیت هر قطعه، تعداد چرخ دنده ها مشخص می شود. با این حال می توان قطعات زیر را به عنوان سایر اجزای گیربکس نام برد.
پوسته جعبه دنده
این قسمت از گیربکس را معمولا از چدن ریخته گری تولید می کنند. برای نصب یاتاقان ها، چرخ دنده ها و محورها از پوسته جعبه دنده کمک می گیرند.
شافت ورودی یا محور کلاچ
شافت ورودی که آن را شافت کلاچ نیز می‌نامند در واقع محور محرکه گیربکس شناخته می‌شود. این بخش از جعبه دنده به چرخ دنده قرار گرفته شده در بخش ورودی و به صورت یکپارچه متصل می‌شود. شافت ورودی یا محور کلاچ از طریق کلاچ با موتور اتومبیل در ارتباط است.
شافت واسط یا محور زیر
محور متحرک، گشتاور مورد نیاز از محور محرک را از شافت واسطه به دست می‌آورد. بر روی این قسمت از گیربکس تعدادی چرخ دنده تعبیه می‌شود. این چرخ دنده ها به صورت یکپارچه با محور وجود دارند.
یاتاقان یا بیرینگ گیربکس
یاتاقان یا بلبرینگ گیربکس که با نام چرخ دنده هماهنگ کننده نیز آن را می‌شناسند، در لایه داخلی دندانه دار قرار می‌گیرد. این بخش از جعبه دنده با حرکت کشویی به سمت چرخ دنده می‌تواند با آن چفت شود. در نتیجه فعالیت خود را به این روش انجام می‌دهد.
دسته دنده
با بررسی سیستم گیربکس متوجه می‌شویم که بیرونی ترین جزء آن، دسته دنده است. دسته دنده که در برخی از اتومبیل های دارای گیربکس اتوماتیک حذف شده، دارای مسیری H شکل بوده که در جعبه دنده برای تغییر دنده توسط راننده طراحی می‌شود. کنترل دسته دنده شکلی اهرمی داشته و گاهی اوقات ممکن است به صورت خودکار و یا دستی در دست راننده قرار گیرد.
ماهک و میل ماهک
از دیگر اجزای گیربکس می توان به ماهک و میل ماهک اشاره کرد. ماهک قطعه ای فلزی و خمیده به شمار می رود که به انتهای میل ماهک متصل است. نیرویی که بر میل ماهک وارد می‌شود توسط دسته دنده به ماهک منتقل شده و موجب حرکت آن خواهد شد. در این میان میل ماهک به عنوان یکی رابط بین ماهک و دسته دنده عمل می‌کند. راننده قادر است با استفاده از میل ماهک برای حرکت دادن دسته دنده اقدام نماید. عملکرد میل ماهک با توجه به نوع گیربکس می‌تواند متفاوت باشد. مکانیزم میل ماهک بر اساس دستی خلائی، الکترونیکی و هیدرولیکی متفاوت است. امروزه بخش زیادی از خودروها با میل ماهک الکترونیکی و دستی مجهز می‌شوند.
کشویی دنده
یکی دیگر از قطعات گیربکس، کشویی دنده است. این قطعه از دو جهت شیارهایی داشته که در یک سمت آن ماهک درون شیار قرار گرفته و می تواند موجب حرکت دادن آن شود. از طرف دیگر یاتاقان و برنجی گیربکس درون شیار قرار می‌گیرند. این قطعه بر روی بخشی به نام توپی می تواند حرکت رفت و برگشتی را انجام دهد.
دنده برنجی
یکی از مهم ترین قطعات گیربکس، دنده برنجی نام دارد. برای درگیر شدن یاتاقان های گیربکس و دنده‌های کشویی و همچنین انجام دقیق تر و سریع تر این درگیری، از دنده برنجی کمک می‌گیرند. دنده برنجی را با استفاده از فلز و حلقه ای در اطراف آن تولید می کنند.
کاسه نمد یا عایق نشت
با بررسی اجزای جعبه دنده یا گیربکس متوجه می‌شویم که کاسه نمد نیز در آن ها وجود دارد. استفاده از کاسه نمد موجب می شود که از روغن درون یاتاقان و در حالت کلی از یاتاقان بتواند در برابر نفوذ گرد و غبار مراقبت نمود.
انواع گیربکس یا جعبه دنده
گیربکس یا جعبه دنده را به دو صورت دستی و اتوماتیک می توانید بر روی خودروها مشاهده نمایید. با پیشرفت در زمینه طراحی و ساخت خودروها امروز مشاهده می کنیم که جعبه دنده های اتوماتیک که به شکل قابل توجهی مدنظر قرار گرفته اند. با بررسی نوع عملکرد هر کدام از جعبه دنده ها متوجه می شویم که استفاده از این سیستم ها مزایا و معایب مخصوص به خود را دارد.
گیربکس دستی
گیربکس دستی رایج ترین نوع جعبه دنده نصب شده بر روی خودروها شناخته می شود. نحوه عملکرد این مدل از جعبه دنده به گونه ای است که راننده ابتدا باید پای خود را بر روی کلاج فشار دهد. پس از آن می تواند در گیربکس، دنده مورد نظر را انتخاب نماید. سپس با قرار دادن اهرم در جای مورد نظر، نیاز است که از روی کلاج پای خود را به آرامی بردارد. در این زمان باید به منظور حرکت کردن خودرو و جلوگیری از خاموش شدن آن پدال گاز را فشار دهد.
انتخاب دنده در گیربکس دستی کاملا بستگی به سرعت حرکت اتومبیل دارد. یک راننده وارد و حرفه ای به خوبی می داند که چه دنده ای را در چه سرعتی انتخاب کند. نکته کلیدی که می تواند در این زمینه حائز اهمیت باشد این است که باید بدانید در چه محدوده ای از دور موتور نیاز است که نیروی گشتاور را افزایش یا کاهش دهید. قرار گرفتن موتور خودرو در محدوده مورد نظر این امکان را به شما می‌دهد که مجددا برای تعویض دنده اقدام نمایید. طبق نظر کارشناسان بهترین معدود به منظوره تعویض دنده، قرار گرفتن دور موتور بین ۳ تا ۴ هزار است. البته گاهی اوقات به هنگام رانندگی در سربالایی این محدوده می‌تواند افزایش یابد.
استفاده از گیربکس دستی مزایا و معایب مخصوص به خود را دارد. شاید یکی از آزار دهنده ترین دلایل جعبه دنده های دستی این باشد که نیاز است راننده تا انتها پدال کلاج را نگه دارد. این مسئله برای افرادی که در شهرهای خلوت مشغول رانندگی هستند ممکن است آزار دهنده نباشد. با این حال افرادی که در کلان شهرها و با ترافیک سر و کار دارند به طور مرتب نیاز به فشردن کلاچ داشته و اذیت می شوند.
با بررسی انواع گیربکس دستی متوجه می شویم که امروزه ۲ مدل از این جعبه دنده بر روی اتومبیل ها نصب می شود. گیربکس های ترتیبی و غیر ترتیبی هر کدام قابلیت های مخصوص به خود را دارند.
گیربکس اتوماتیک
استفاده از گیربکس اتوماتیک ساده تر و راحت تر است. افرادی که مهارت بالا به منظور تعویض دنده به موقع را ندارند، می توانند روی قابلیت های این جعبه دنده حساب ویژه ای باز کنند. برای استفاده از این مدل جعبه دنده کافیست که پدال گاز را فشار دهید. در این شرایط خودرو به صورت اتوماتیک شروع به حرکت می کند. نوع طراحی و ساخت گیربکس اتوماتیک به شکلی است که پیچیدگی های فراوانی نسبت به جعبه دنده های دستی دارد. در این سیستم، پدال کلاچ حذف و شده و دنده به صورت مناسب و صحیح توسط خودرو انتخاب می شود. انواع مختلف گیربکس های اتوماتیک یا خودکار را امروزه می توانید بر روی اتومبیل ها مشاهده نمایید. به عنوان مثال مدل های خودکار سیاره ای، گیربکس های ATM، جعبه دنده پیوسته متغیر و همچنین جعبه دنده های ۲ کلاچه از جمله گزینه های موجود در بازار محسوب می شوند.
یک گیربکس اتوماتیک، رانندگی را برای شما نرم تر و دلپذیرتر می کند. علاوه بر این استفاده از جعبه دنده های اتوماتیک موجب می‌شود که شوک های ناشی از ریپ زدن خودرو به هنگام تعویض دنده نیز برطرف شوند. در کنار این موارد شتاب گیری خودرو با استفاده از جعبه دنده اتوماتیک بهبود می‌یابد. شرایطی که موجب می‌شود مصرف سوخت نیز به میزان قابل توجهی کمتر شود. در کنار مزایایی که برای گیربکس اتوماتیک بیان کردیم باید بدانید که این سیستم ایرادات مخصوص به خود را دارد. یکی از دردسرهای استفاده از جعبه دنده‌های اتوماتیک، تاخیر در تعویض دنده به شمار می‌رود. با توجه به نوع فناوری به کار رفته برای ساخت این جعبه دنده، احتمال خرابی آن ها نسبت به نمونه های دستی بیشتر است. علاوه بر این هزینه تعمیر جعبه دنده های اتوماتیک و تعویض قطعات آن نیز نسبت به مدل های دستی بیشتر بوده که ممکن است در شرایط فعلی اقتصادی قابل توجه باشد.
علائم خرابی گیربکس
خراب شدن جعبه دنده به مانند قسمت های دیگر اتومبیل به شما نشانه هایی ارائه می‌دهد. هنگامی که به این نشانه ها برخورد کردید، در سریع ترین زمان برای تعمیر گیربکس باید اقدام کنید. گاهی اوقات یک فرد متخصص به راحتی می تواند با بررسی این بخش از اتومبیل، مشکل به وجود آمده را برطرف کند. در عین حال عدم توجه به خرابی جعبه دنده ممکن است که خرج های بسیار سنگینی را به شما تحمیل نماید. اگر از خودرو نشانه های زیر را مشاهده کردید، بهتر است برای بررسی گیربکس به یک فرد متخصص و تعمیرکار حرفه ای مراجعه کنید.
عدم تغییر دنده
اولین علامت خرابی گیربکس که به شما بروز مشکل در جعبه دنده را نمایان می کند، عدم تغییر دنده است. گاهی اوقات هنگامی که روی به فشار دادن کلاچ می آورید، متوجه می‌شوید که قادر به قرار دادن دنده در جای مناسب نخواهید بود. در این شرایط ماشین نیز حرکت نمی‌کند. گاهی اوقات نیز مشاهده می‌شود که در هنگام حرکت کردن، دنده از جای خود بیرون آمده و اتومبیل خلاص می شود. ایراداتی که به شما بیان می کنند جعبه دنده دچار مشکل شده است. نسبت به جعبه دنده های دستی در این خصوص باید بدانید که گیربکس های اتوماتیک متفاوت تر عمل خواهند کرد.
ضعف واکنش
یکی دیگر از علائم خرابی جعبه دنده، ضعف واکنش آن در هنگام تغییر دنده خواهد بود. به راحتی می توانید در جعبه دنده های دستی این علامت را مشاهده کنید. هنگامی که راننده روی به تعویض دنده می آورد ولی متوجه می شود که دور موتور و سرعت مورد نیاز با دنده افزایش ندارد باید به بررسی گیربکس بپردازد. در اتومبیل هایی که دارای جعبه دنده اتوماتیک هستند ماجرا به شکل دیگری رقم می‌خورد. معمولا ضعف واکنش در این مدل از خودروها هنگام تغییر حالت دنده نمایان می شود. به عنوان مثال برخی اوقات که دنده را به حالت درایو از حالت پارک تغییر می دهید، مقداری طول می کشد که اتومبیل شما نسبت به این تغییر واکنش نشان دهد.
سر و صدای اضافه از گیربکس
شنیدن صداهای اضافی از جعبه دنده از دیگر علائم خرابی این بخش از اتومبیل شناخته می‌شود. با وجود این که از تکنولوژی های متفاوتی برای ساخت جعبه دنده استفاده می کنند ولی صداهای اضافه ای که از آن ها بروز داده می شود عادی نیست. هنگامی که این بخش از اتومبیل دچار ایراد شود، صداهای غیرمعمول از خود ایجاد خواهد کرد. در گیربکس‌های اتوماتیک صدای غیرمعمول معمولا شبیه سوت کشیدن و وزوز است. با این حال در جعبه دنده های دستی صداهای مکانیکی و غیرمنتظره ای را نیز خواهید شنید.
شل شدن کلاچ
اگر از خودروهایی با گیربکس دستی استفاده می‌کنید، این مشکل نیز ممکن است به شما خرابی جعبه دنده را نشان دهد. در واقع شل بودن کلاچ از جمله مواردی به شمار می رود که به سرعت می تواند شما را متوجه خرابی جعبه دنده نماید. هنگامی که رابط بین دیسک کلاچ و پدال کلاچ بیش از اندازه مورد نظر آزاد باشد، با فشار دادن پدال قادر نیست که روی به جدا کردن دیسک کلاچ از فلایویل بیاورد. اگر به این مشکل در سریع ترین زمان رسیدگی شود، تنها نیاز به تعویض سیم کلاچ وجود دارد. با این حال عدم توجه به شل شدن کلاچ ممکن است صدمات جدی تری به گیربکس اتومبیل شما وارد نماید.
تکان خوردن خودرو هنگام تعویض دنده
با توجه به نوع اتومات یا دستی بودن گیربکس، علائم خرابی و نشانه های آن ها می توانند متفاوت باشند. با این حال گاهی اوقات علائمی که بروز داده می‌شوند در هر ۲ سیستم یکسان هستند. لرزیدن و تکان خوردن خودرو و در حالت کلی هنگامی که در زمان تعویض دنده، خودروی شما نرم نیست، بیانگر بروز مشکل در جعبه دنده خواهد بود. دلایل مختلفی وجود دارند که موجب بروز این مشکل می شوند. با این وجود گاهی اوقات با یک رگلاژ ساده می توان مشکل به وجود آمده را برطرف نمود.
نشت روغن
یکی دیگر از نشانه های خرابی جعبه دنده، نشت روغن به شمار می رود. در واقع می توان عنوان کرد که ساده ترین روش برای فهمیدن مشکل جعبه دنده، مشاهده نشت روغن است. کافی است که به مکانی که خودروی خود را پارک کرده‌اید یک نگاه بیندازید. اگر آثار روغن در آنجا وجود داشته باشد، می توانید به بررسی گیربکس خودرو روی بیاورید. تفاوتی ندارد که از خودروهای اتوماتیک یا دستی استفاده می‌کنید. به هنگام مشاهده روغن در سریع ترین زمان باید برای بررسی این بخش از اتومبیل به یک تعمیرکار حرفه ای مراجعه کنید. فراموش نکنید که هنگام تعویض روغن باید روی به تعویض روغن موتور گیربکس نیز آورده شود.
سایر نشانه‌های خرابی گیربکس
علاوه بر مواردی که عنوان کردیم، بروز مشکل در جعبه دنده نشانه های دیگری را نیز به شما نمایش می دهد. استشمام بوی سوختگی به هیچ عنوان نمی تواند نشانه خوبی در خودرو باشد. دلایل متفاوتی وجود دارند که موجب می‌شوند بوی سوختگی از خودرو به مشام بشنوید. یکی از این دلایل، سوختن روغن جعبه دنده به واسطه گرم شدن بیش از حد آن است. هنگامی که بوی سوختگی از خودرو به مشامتان رسید، در سریع‌ترین زمان بهتر است خودرو را متوقف کنید. علاوه بر این، روشن شدن چراغ چک اتومبیل نیز از جمله نشانه هایی به شمار می رود که ممکن است به شما خرابی در سیستم انتقال قدرت و جعبه دنده را نشان دهد.
روغن گیربکس یا روغن واسکازین
روغن جعبه دنده که همان روغن واسکازین شناخته می شود، در مقایسه با روغن موتور دارای طول عمر بیشتری است. با توجه به این که این روغن با بخش های داغ و گرم موتور درگیر نیست، طول عمر بیشتری خواهد داشت. این روغن معمولا پس از یک سال استفاده و با طی کردن ۳۰ هزار کیلومتر باید تعویض شود. علاوه بر این هنگام تغییر رنگ روغن بهتر است که روی به تعویض آن بیاورید.